مطمئن نیستی، هیچ‌وقت، موقع دنده عوض کردن اگر اخم کند، وقتی فرمان را به یک دست ‏گرفته است و با چهار انگشت دست دیگر نیمی از دایر? فرمان را لمس می‌کند، و یا حتی ‏وقتی سر از پنجر? تاکسی بیرون می‌کند و چیزی به کسی دیگر می‌گوید ... مطمئن نیستی، ‏چراغ که سبز می‌شود و دو عابر، کوتاه و بلند:‏

‏«شما فکر می‌کنید بنده چند سال دارم؟»‏

می‌ایستد وسط خیابان، روی خط سفید، وقتی چراغ قرمز است، مدت‌هاست قرمز شده ‏است و ماشین‌ها از کنارش می‌گذرند. مرد بلندقد برمی‌گردد نگاهش می‌کند. چند سال؟ از ‏خطوط چهره‌اش نمی‌شود فهمید، حتی وقتی با صدای بوق برمی‌گردد تا نگاه کند. مطمئن ‏نیستی. به کی بود که گفت: «احمق، مگر کوری؟» آن‌هم وقتی راهت دور باشد، هر چند ‏گفته باشی: «شما ببرید، دو برابر حساب کنید.»؟

صفی طولانی. همیشه آدم‌هایی هستند که پیش از تو رسیده‌اند و با پاهای گشوده از هم دو ‏برابر یک یک آدم جا گرفته‌اند. خط 101، خط 109. مطمئن‌تر است. راننده را نمی‌بینی. به ‏خاطر تو تنها نیست که این‌همه راه می‌رود، دنده عوض می‌کند، ترمزنکرده راه می‌افتد، فحش ‏می‌دهد.‏

خانه نبود. آقای راعی قبلاً هم حدس می‌زد. کوبه را که زد صدای سرپایی‌ها را شنید، روی ‏زمین کشیده می‌شد، و کسی آن طرف، از کنار حوض شاید، با سنگینی جلو می‌آمد. ‏نفس‌نفس می‌زد؟ سر تا پا سیاه در آستانـ? در. چارقد سیاه سنجاق‌شد? زیر گلویش قاب ‏پیری بود: دو چین کنار لب‌ها، چین‌های ریز زیر چشم‌ها و حتی موهای سفید بر چانه، و ‏گونه‌های پلاسیده ـ بی‌هیچ اشکی. اما چشم‌ها سیاه و زنده بود میان آن‌همه چین و ‏مژه‌هایی که چندتا چندتا به هم چسبیده بود. با این‌همه چشم‌ها برقی داشت، هنوز داشت. ‏

‏«آقای صلاحی تشریف دارند؟»‏

پیراهن آستین‌بلند، سیاه. خبر شده‌اند. خبرشان کرده است، همه را. کار را که تمام کرده، ‏خبر کرده. می‌ماند، برای همیشه، رنگ صورتی گوشت زیر ناخن که انگار به ناخن نشت کرده. ‏ناخن را سایه زده است. ‏

‏«جنابعالی آقای راعی هستید؟»‏

منتظر بوده. چرا؟ تمامش کرده. دیگر می‌شود دید _ اگر نشان بدهد _ که چطور با چند خط از ‏کار درش آورده: «بله.»‏

‏«گفتند، اگر آقای راعی سراغ مرا گرفتند بگویید تشریف بیاورند ابن‌بابویه.»‏

و حالا اشک هم بود، اول مژه‌های به هم چسبیده را خیس کرد و بعد چین‌های ریز زیر ‏چشم‌ها را. چند تار موی سفید از لبـ? چارقد بیرون مانده بود. مادر آقای صلاحی است؟ برای ‏تشییع نرفته است. مطمئن نیستی، هیچ‌وقت. سیاه پوشیده. و همین کافی است.‏

خط 139. تنها به همین‌ها می‌شود اعتماد کرد، اشکالی مجرد و منتزع و پشتش هر چه ‏بخواهی، هر مصداقی که اراده کنی. اما باز مطمئن نیستی. گاه چیزی هست که به اراد? تو ‏نیست، همان‌گونه که پشت پنج، یا وقتی ساختمانی دوازده طبقه داشته باشد، یا 1+12.‏

‏«فکر می‌کنم جنابعالی شصت و پنج سال را شیرین داشته باشید.»‏

شصت و پنج سال، با این‌همه ماشین که پشت سر هم می‌آیند و چراغ سبزی که اجازه ‏می‌دهد بر پدال گاز فشار بدهند.‏

صف می‌بندند و به نوبت سوار می‌شوند. یک دستـ? بزرگ گل، گل‌های کوکب، به دست ‏راست. چند شاخـ? گلایل در لفاف زرورقی که سه گوشه‌اش را با نوارهای سیاه بسته‌اند. از ‏نوارهای سیاه، از اخمی که در چهر? این تازه‌رسیده هست و از دود سیگار آن یکی که دیگر به ‏شکل حلقه‌های مکرر نیست می‌شود فهمید که درست آمده‌ای، همان‌جایی که باید باشی. ‏دیگر مطمئنی. از وقتی که در صف جایی را اشغال می‌کنند، یا حتی از صبح، وقتی گلفروش از ‏میان آن‌همه نواری مشکی را انتخاب کرد، چینی میان ابروهایش پیدا شده است. به ‏کفش‌هایش نگاه می‌کند. شاید وقتی روبه‌روی آینه ایستاده است تا گره کراوات مشکی‌اش را ‏درست کند از فشردگی لبها بر هم فهمیده است. چین میان دو ابرو را بعد دیده است. ‏هستم، و او، همین یک هفته پیش بود که با هم ... زن‌ها، پیرترها، سیاه پوشیده‌اند، سر تا پا ‏سیاه، جوراب‌ها حتی. قبلاً تهیه می‌بینند. لازم است، باید داشت، هر روز ممکن است پیش ‏بیاید. مردها در بندش نبوده‌اند. هر چهار تا لباس معمولی دارند. ظرفیت کرایه فقط پنج نفر ‏است. سیگار می‌شود کشید، لازم است. این دست‌ها. از قیافه‌اش نمی‌شود گفت که ‏خودش باید باشد. اما دست‌ها همان‌طورهاست که باید باشد: انگشت‌ها گره‌دار، و پشت ‏دست‌ها باد کرده. چرب است، برق می‌زند. موهای ریز پشت دست‌ها سرخ می‌زند. با همین ‏دست‌ها می‌شوید، می‌کند، خاک می‌کند. اول لختش می‌کند و بعد توی حوض می‌اندازد. آب ‏حوض غسالخانه چرب است. چربی همیشه روی آب می‌ایستد. سر جنازه از آب بیرون ‏می‌ماند، دست‌ها گشوده به دو طرف و زیر آب. سینه هم بالا می‌ایستد. پاها و پائین‌تنه هم ‏زیر آب می‌رود. حرکت می‌کند، همیشه، تکانی که از آب نیست، که از جنازه نیست. دهان باز ‏و چشم‌ها بسته. کوچک می‌شوند، همه، با پوستی سفید و گاهی لکه‌ای روی پیشانی، ‏روی چانه. ریشش را تراشیده است. چانه‌اش را بریده است، حتماً. دست که بلرزد، کمی ‏حتی، خون بیرون می‌زند، خطی سرخ که پهن می‌شود، بر پوست می‌لغزد و می‌چکد. نوار ‏زخم هنوز روی چانه‌اش هست. باشد. ده، نه، سیزده روز از موعد اصلاح سرش گذشته ‏است. ناخن‌های پایش را دیشب، شاید هم امروز صبح، گرفته است، با قیچی. ناخن‌گیر ‏می‌شکند. یکی‌یکی جمع کرده است و ریخته است توی سطل آشغال. مکروه است. ‏

با کیسه و سنگ‌پا می‌شویند. گربه‌شویی است، شستن نیست. فقط کشیدن کیسه است ‏بر پوست و مماس شدن سنگ‌پا با ترک‌ها. ترک‌های پاشنـ? پا را کاریش نمی‌شود کرد. اما ‏دیگر مطمئنی که ناراحتش نمی‌کند، کفش پاهایش را نمی‌زند. می‌شوید و آب می‌ریزد و ‏چیزی می‌خواند، گاه بلند، و گاه به زمزمه. گوش نداده‌ای، هیچ‌وقت. و باید غسل دهند میت ‏را به سه غسل: اول به سدر؛ دوم به آب کافور؛ سیم به آب خالص. و کیفیت غسلش مثل ‏غسل جنابت است: ابتدا می‌کند اول به شستن دست‌های میت، سه مرتبه؛ پس می‌شوید ‏عورت او را به کمی اشنان، سه مرتبه؛ پس غسل می‌دهد سر او را با کف سدر، سه ‏مرتبه؛ پس جانب راست و بعد جانب چپ را به همین نحو، و می‌کشد دست خود را بر جمیع ‏بدن میت. و باید این شستن‌ها به آب سدر باشد. پس بشوید ظرف‌ها را تا اثر سدر برود و ‏بریزد در ظرف آب دیگری، و بیندازد در آن کمی کافور، پس غسل بدهد او را به آب کافور ‏مثل غسل به آب. و بریزد بقیـ? آب را و بشوید ظرف‌ها را، پس آب خالص بیاورد و غسل ‏سیم بدهد، به همان نحو. و بایستد غسل‌دهنده بر جانب راست او و بگوید، هر زمانی که ‏غسل دهد از او عضوی را: «عفواً، عفواً.»‏

نمی‌شود دید پوستی را که حالا دیگر قالب تن است و زیادی ندارد. سطل آب و پشت ‏دستهای بادکرده، انگشتر عقیق نمی‌گذارند، اما هست چیزی که بوی کافور حتی نیست، ‏مثل همان موج‌هایی که حتماً توی حوض هست و به پاشویه می‌خورد، یا شعاع نوری که از ‏روزنی، جایی، می‌تابد و تنها موهای ریز و سرخ پشت دستها را روشن کرده است. و کفن ‏واجب او سه‌پارچه است: لنگ و پیراهن و ازار که سرتاسری باشد. و مستحب است که ‏زیاد شود بر این‌ها پارچـ? حبر? یمینه و آن جامه‌ای است که از یمن می‌آورند، یا ازار دیگر. و ‏زیاد کنند پارچـ? پنجمی که بپیچند به آن ران‌های میت را. و مستحب است که علاوه بر اینها ‏عمامه برای او قرار دهند.‏

لباسش را برمی‌دارند. دست دستفروش‌ها هست. چیزی اگر توی جیب‌هایش پیدا شود مال ‏مرده‌شوی‌هاست. خودنویس را باید برداشت. شانه‌ای را که یک دنده‌اش شکسته، می‌شود ‏دور انداخت. زن‌ها را زن می‌شوید. گیر? سر را _ صلاحی _ برداشته است. کف صابون به مچ ‏دست‌ها اگر بمالند خیلی راحت می‌توان دست‌بند را، نه، النگوها را، در‌آورد. نخ گیر? گوشواره ‏را با قیچی باید چید. اگر روی آن تخت و زیر لفاف چادرنماز گلدار، گلهای ریز، عریان باشد، سر ‏تا پا، پیراهنی کهنه، نه نو، تنش می‌کنند. پیراهن نو مرده‌شوی‌ها را خوشحال می‌کند. جای ‏النگوها پیداست. پیراهنی گلدار، گل‌های آبی بر زمینه‌ای سفید. آستین کوتاه، نه، بلند. ‏پیراهن کهنه را باید نگاه داشت، حتی اگر چند روز پوشیده باشد. پیراهن‌های شسته بوی ‏صابون می‌دهد، فقط. وقتی پیراهن نشسته آن بوی عجیب تن را حفظ کرده باشد دیگر ‏نمی‌شود ازش گذشت. عطر یاس هم اگر زده باشد هنوز می‌شود همان بوی تن را داشت و ‏در صندوقی نگاه داشت. تا کی؟ زن‌ها را هم همین‌طور غسل می‌دهند، مثل مردها؟ طاق‌باز، ‏رو به آسمان، نه، رو به آن طاق ضربی آجری و آن روزنی که آبی است، آبی باز آسمان. با آن ‏خرمن موهای مشکی چه کار می‌کنند؟ توی حمام، حتماً. همـ? موها را جلو صورتش ‏می‌ریخته است و شانه می‌زده؛ سر بافه‌ها را می‌گرفته و شانه می‌زده تا موها کنده نشود، ‏کمتر بریزد. دست زن‌های مرده‌شوی هم باد کرده است؟ ناخن‌هایشان بلند است. چرک زیر ‏ناخن‌ها. موی سرخ همیشه برق می‌زند. موهای پشت گوشش خاکستری است. سیگار هما ‏می‌کشد. انگشت‌هاش نمی‌سوزد؟ ‏

‏«همین‌جا نگه دارید.»‏

نبود، مرده‌شوی نبود. چرا دست‌هایش چرب بود؟ خاک هم چرب می‌شود. خاک قبرستان‌های ‏کهنه همیشه چرب است. پس کفن کند او را و حاضر کند آن پارچـ? پنجمی را که ران‌پیچ ‏باشد و پهن کند و بگذارد بر روی آن مقداری از پنبه و بپاشد بر آن مقداری زیره و بگذارد آن ‏را بر قُبُل و دُبُر میت، و بر سوراخ دبر او پنبه بگذارد؛ پس آن پارچه را ببندد بر رانهای او و ‏محکم ببندد رانهای او را؛ پس لنگش را ببندد از نافش تا هر کجا که برسد و بپوشاند بر او ‏پیراهنش و بالای آن سرتاسری و بالای آن حبره و یا چیزی که قائم‌مقام آن باشد. و بگذارد ‏با او دو جریده از چوب خرما یا از درخت دیگری، و باید تر و تازه باشد و درازای آن به مقدار ‏استخوانِ ذراع باشد. می‌گذارد یکی از آن دو را در جانب راست، چسبیده به بدن، از آن ‏محلی که موضع بستن لنگ است و دیگری را در جانب چپ، مابین پیراهن و سرتاسری، و ‏بگذارد کافور را بر مواضع سجد? میت که پیشانی و باطن کف‌ها و سر زانوها و اطراف ‏انگشتان پاها باشد، و اگر کافور چیزی زیاد آمد بگذارد بر سینـ? او، و بپیچد بر او کفن‌هایش ‏را، و ببندد او را از جانب سر و پاهایش.‏

اخم کرده است، توی آینه. چرا؟ کار هر روزش است، همین مسیر را می‌آید و می‌رود. اگر ‏مردی یا زنی گریه کند مطمئن نیستی که این دو چین ظریف توی آینه به سبب گریـ? مرد ‏است و آن شانه‌هایی که تکان می‌خورد؛ و یا این: ‏

‏«خدا، خدا.»‏

یا حتی این راه، این همیشه آمدن و رفتن. باید پیچید. بعد دیگر آسفالت نیست. دست‌انداز. ‏دوچرخه‌سواری که رکاب می‌زند. پسر به توپش نگاه می‌کند و بعد به ماشین و باز به توپ. تا ‏وسط جاده می‌آید و باز نگاه می‌کند به راننده. چشم‌ها.‏

‏«لطفاً همین‌جا.»‏

در باز است، سبزرنگ. در هست. سکوهای سنگی همیشه هستند، سرد و منتظر. با دو ‏دست بر عصایش تکیه داده است. به اسباب‌بازیها نگاه نمی‌کند، از همه نوعی هست و به هر ‏رنگی. کور است، حتماً. از صدای پا و صدای زن می‌فهمد و بعد از صدای اسباب‌بازی. آن یکی ‏را برداشته است که پهلوی ماشین کوکی است:‏

‏«یک تومان می‌شود، خانم.»‏

چطور فهمید؟ روبه‌رو پشت درخت نارون مرقد مطهر است، ایوان و سردر، مقرنس‌های گچی، ‏و دری دولته‌ای. تابلو را درست روبه‌روی در ورودی گذاشته‌اند با خطی سفید به قلم نسخ و بر ‏متنی سبز:‏

‏«طبق تصمیم هیئت امنای بقاع متبرکـ? شهر ری دفن جناز? ابن‌بابویه مقطوعاً 3500 ‏ریال می‌باشد (که شامل حفاری، آجر نظامی، تابوت‌کشی، نماز و تلقین خواهد بود.) ‏و در مقابل اخذ وجه قبض رسید چاپی صادر می‌گردد. پایـ? عکس و چراغ و درپوش ‏آهنی مطلقاً ممنوع است و قبور هم باید همسطح ساخته شود، پس از تهیـ? زمین.»‏

آقای صلاحی یک سال تمام منتظر بوده، حتماً فکر زمین را کرده، فکر سنگ روی قبر را و ‏روپوش را. چرا روپوش؟ سرپوش، همان که آنجا، کنار بقعه هست. یک ورقـ? آهنی که روی ‏قبر خم شده است. ‏

ایستاده‌اند، حلقه‌وار، بر دایره‌ای ناقص. پنج نفرند و با آن یکی که زائده‌ای است بر دایر? ناقص ‏شش نفر می‌شوند. هیچ‌کدام سیاه نپوشیده‌اند. یک شانه، سردستی، این طرف و آن طرف، ‏و یا حتی با دست و توی تاکسی وقتی اتفاقاً می‌بینی که موها خیلی ژولیده است. سیگار به ‏دست حرف می‌زند. بلندتر است. گوش می‌دهند. سبیل نازک بالای لب، کراوات قهوه‌ای ‏خط‌دار، خط‌های آبی و گیره‌ای با حرف اول اسم، حتماً. نمی‌شود سرسری گرفت، وقتی موها ‏کم‌پشت باشد بیشتر وسواس به خرج می‌دهی. برق وسط سر را باید پوشاند، با شانه، بعد ‏با دستی که کمی تر باشد همه را بر طاسی فرق سر خواباند. باز هم شانه‌زده است و در ‏آینه نگاه کرده. همیشه ناراضی. اگر باد بوزد چی؟ دست‌هایش را توی جیب‌های شلوار کرده ‏است. از همه کوتاهتر است، حتی از آن یکی که فقط از دود سیگارش می‌شود فهمید که ‏هست. یقه‌اش باز است. وقت نکرده، یا اصلاً کراوات نمی‌زند. راحت‌تر است. توی سایه وقتی ‏شاخه‌ها تکان می‌خورد نسیم بر گردن، بر پوست سینه، می‌نشیند. آرنجش را روی شانـ? ‏پهلودستی‌اش گذاشته است. همیشه می‌گذارد، هر وقت که بخواهد بایستد و گوش بدهد؟ ‏نمی‌شود فقط ایستاد، ایستاده بر دو پا. در نشستن، وقت راه رفتن، وقتی چیزی برای گفتن ‏هست یا برای شنیدن، می‌شود به کسی تکیه داد. اما حالا چی، حالا که آنجا، در میان چهار ‏دیوار غسالخانه کسی رو به طاق ضربی به آب حوض، به تکان‌های آبی که سنگین و چرب ‏است سپرده شده است؟ گوش می‌دهد.‏

باز هم هستند، چهار نفر که کنار ستون ایستاده‌اند، نزدیک در غسالخانه، و یکی که آن طرف ‏پشت به ستون ایستاده است، دست بر روی دست. اول یادش آمده است: «هفتـ? گذشته ‏بود که گفت ... ماه صفر بود که ...» و زده است، محکم، با دست راست بر پشت دست چپ:‏

‏«ای روزگار!»‏

و دست راست همچنان بر پشت دست چپ مانده است، و شانه‌اش را به ستون تکیه داده ‏است. با چه دقتی می‌توانی به یاد بیاوری، وقتی که می‌دانی خط به نهایت رسیده است، به ‏انتهای کلاف، آن‌هم تمام نقاطی را که با هم در آن و بر آن زیسته‌اید. استکان و نعلبکی را زیر ‏شیر سماور گرفت و شست. سینی برق می‌زد. چادرنماز به سر، فقط چشم، دو چشم سیاه ‏و دستی سفید که چای را جلو تو گذاشت: ‏

‏«ای روزگار!»‏

هفت نفر می‌شوند. روی سکوی ایوان نشسته‌اند، همه. با هم نرسیده‌اند. پیرترها زودتر ‏می‌نشینند. چقدر می‌شود گفت، «یا الله»؟ کی بود؟ اگر کسی بیاید جا باز می‌کنند تا ‏بنشیند. نیم‌خیزی و یا الله. بعد دیگر حرفی ندارند. عصا برای این‏‎‌‎طور جاها خوب است، ‏می‌شود با دو دست بر آن تکیه داد و با اطمینان نشست و حتی به زمین، به آجرفرش زمین ‏نگاه کرد. علف با رنگ سبز روشن از فاصلـ? دو آجر بیرون زده است. گورهای همسطح کهنه ‏است، از ناصافی سنگ روی قبرها می‌شود فهمید. نوشته را دیگر نمی‌شود خواند. ترک ‏برداشته است. سی سال که بگذرد باز می‌شود همان‌جا خاک کرد. بی‌صاحب اگر باشد ‏بی‌اشکال است. آقای صلاحی نیست. ‏

زن‌ها پهلوی هم ایستاده‌اند، سیاه‌پوشیده. فقط دستی سفید آن‌هم از پشت چادرنماز تور ‏سیاه، سر تا پا سیاه، حتی جوراب‌ها و کفش‌ها. فقط یکی نشسته است، این طرف روی ‏سکوی ایوان. با آنهاست؟ زن‌ها حرف می‌زنند. هیچ‌کس گریه نمی‌کند حتی زن، زن تنها، با ‏آنکه این‌طور نشسته است،گلوله‌ای انگار به ستر لفاف چادری، گونـ? چپ تکیه داده بر ستون ‏دست چپ، خیره به آجرفرش، به زمین. حالا که زن آمد می‌شود فهمید با آنهاست. خم شد و ‏شانه‌هایش را گرفت، با دو دست سفید. دو بازویش سفید و گوشتالود است، خوش‌تراش و ‏سفید، پشت بوته‌های ریز و درشت چادرنماز تور، سیاه. آقای صلاحی نیست. هیچ‌کدام از ‏مردها صلاحی نیست، حتی آن که از دود سیگارش می‌شد فهمید که هست. صلاحی ‏بلندقدتر است، سرش حتماً پشت شانه‌های آدم‌ها پنهان نمی‌ماند. یک جایی است، دنبال ‏تهیـ? زمین یا مشغول چانه‌زدن برای نصب سرپوش آهنی، یا نوشتن متنی که بر سنگ ‏می‌شود نقر کرد: آرامگاه خلد آشیان مرحومـ? مغفوره. رسید چاپی را می‌گیرد، تا می‌زند، ‏چهارتا، و لای تقویم بغلی‌اش می‌گذارد برای الصاق در آلبوم به تاریخ 19/7/48. سنگ قبر را ‏بعداً می‌گذارند، سرپوش را هم. یک گلدان این طرف و یکی آن طرف. اگر بوتـ? یاس را همین ‏امروز بکارد فقط چند ماه طول می‌کشد تا از میله‌های آهنی بالا برود، روی آن خم بشود، و ‏بعد، یکی دو سال دیگر مثل معجری می‌شود، چادری سبز که ستر آن نام خواهد بود، نوشته ‏به قلم نستعلیق. ‏

زیر درخت‌ها، آنجا که قبری نیست، یا اگر هست همسطح خاک است، نشسته‌اند. سماور ‏هم دارند. بچه‌ها را هم می‌آورند. وقتی آفتاب باشد سایه می‌چسبد. ‏